موسسه طب سنتی و حجامت بزرگترين مركز تحقيقاتي پژوهشي درماني طب سنتي و طب مكمل ايران
روش مصاحبه تشخیصی و معاینه وضعیت روانی MSE (Mental Status Examination)
با استفاده از تکنیک مزاج شناسی، اصلاح الگوی غذایی
جهت پیشگیری، کنترل، درمان و توانبخشی بیماریهای روانی
اختلالات و ناهنجاریهای رفتاری
تهیه و تدوین : حامد اکبری
روانشناس بالینی
مدرس، محقق و پژوهشگر طب سنتی
——————————————————————————————————————————————————————
غذای شما، دوای شماست و دوای شما، غذای شماست
اگر حکیم ِ درمانگر بتواند بیمار را بدون دارو و با غذا درمان کند،
با سعادت همراهی کرده است
( حکیم گرانقدر زکریای رازی )
آیا شما هم باید حتماً به روانشناس مراجعه کنید ؟
شما هم باید معاینه (وضعیت روان) بشوید !
معاینه وضعیت روانی چیست؟ چرا، مگر من هم نیاز دارم ؟ چگونه؟
مزاج شناسی چیست؟
همسان گزینی و مشاوره پیش از ازدواج چرا لازم است؟
هرگاه صحبت از سلامت جسم و پایان دردهای ناشی از بیماری می‌شود، حاضریم حتی تمام دارایی ها و ثروت خود را برای بدست آوردن آن هزینه و خرج کنیم اما وقتی به سلامت روان می‌رسیم با کمی درنگ و شک به آن پاسخ میدهیم، حال آنکه شاید روان ما، بیش از جسم ما و یا به همان اندازه و اهمیت نیازمند معاینه و مداوا باشد و علل اصلی بیماریهای جسمانی ما مشکلات روانشناختی مان باشند !
در بسیاری از کشورهای پیشرفته و توسعه یافته که مردم دارای دانش، آگاهی و سطح فرهنگِ عمومی بالاتری هستند، مُراجعه به یک متخصص بهداشت روان مانند (مشاور، روانشناس، روانپزشک ) از جمله کارهای برنامه‌ریزی شده و معاینات دوره ای افراد، در طول هفته، ماه یا سال است. (حمام روانی ، پاکسازی ذهن، سم زدایی روانشناختی از ساختار روانی مان)
همان طور که جسم ما برای جلوگیری از آلودگی و بیماری نیاز به حمام و نظافت دارد ذهن و روان ما هم نیاز به حمام، پاکسازی و سم زدایی دوره ای دارد تا بتوانیم از ابتلاء به بیماریهای روانی پیشگیری کنیم، حمام روانی یعنی تخلیه بار منفی هیجانی و سم زدایی ناشی از بحران‌های گذشته و خاطرات تلخ و دور ریختن و پاک کردن ذهن از افکار سمی، ناکارآمد، منفی، مخرب و اشتباه ، که مانع از حرکت ما به طرف شادی، سلامت، آرامش، امنیت و خوشبختی می‌شوند. همان طور که جسم و اندام های ما می توانند دچار بیماری و عفونت شوند سیستم روانی ما هم می تواند دچار بیماری و عفونت روانی گردد، انواع اختلالاتِ افسردگی، اضطراب، ترس، وسواس فکری- عملی و … این افکار و باورهای نا کار آمد و منفی همانند غل و زنجیر به پای ذهن ما بسته شده اند و نمی‌گذارند تا به حرکت خود به سوی خوشبختی و سعادت ادامه دهیم. اگر به دنیای علم اعتماد داریم همیشه پیشگیری بهتر از درمان است، بیاییم با مراجعه به موقع و دوره ای به متخصصین بهداشت روان و استفاده از روش معاینه وضعیت روانی M.S.E از ابتلا ء به اختلالات و بیماریهای شدید روانی، مشکلات بین فردی، تحصیلی و شغلی، نابودی کانون گرم خانوادها و در نهایت آسیب های اجتماعی فراوان، جلوگیری و در صورت ابتلاء با کمترین آسیب و عوارض جانبی منفی، کنترل و درمان نماییم .
در رابطه با مراجعه جهت معاینه وضعیت روانی، به طور کلی افراد را می توان به دو گروه تقسیم نمود :
گروه اول :
برخی از افراد هستند که به دلیل آسیب های شدید روانی در دوران کودکی از قبیل قرار گرفتن در محیط های ناسالم و بیمار، اعتیاد اطرافیان، انواع سوء استفاده ها، بیماری روانی نزدیکان یا والدین، مشکلات ژنتیکی، فقر اقتصادی، فشار مالی و فقر غذایی، فقر فرهنگی، نداشتن امکان آموزش و تعلیم، تربیت و پرورش صحیح و سایر عوامل … دچار اختلالات شخصیت و بیماریهای روانی شدید شده اند، اما متاسفانه در بیشتر موارد با وجود مکانیسم های دفاعی که در سطح ناهوشیار ساختار روانی شان وجود دارد و رفتار، گفتار و افکارشان را تحت تاثیر قرار می دهد، خودشان نسبت به آن بیماری ها هیچ نوع آگاهی ندارند، یا اصلاً نمی خواهند که داشته باشند! به این دلیل این گروه از افراد نسبت به مراجعه به روانشناس و درمان یک حالت دفاعی ناهوشیاری دارند از نوع انکار ( Denial) ( انکار واقعیت دنیای بیرون و غرق در دنیای درون هستند ) به جای این که مبتنی بر واقعیت زندگی کنند بر اساس ذهنیت بیمار خود عمل می نمایند، روند زندگیشان کاملاً بهم ریخته است و مشکلات فراوانی با اطرافیانشان دارند، در زندگی به اهدافشان نمی رسند و دائماً شکست در پی شکست! به خود و دیگران آسیب می رسانند و ناسازگار هستند، اما این واقعیت را نادیده میگیرند و نفی و انکار می کنند، آسیب های گوناگون، عُقده حقارت و ضعف در دوران کودکی به دلیل فشار و آسیب های شدید روانی پیش آمده با یک (واکنشی وارونه) در ابتدای جوانی و بزرگسالی تبدیل به احساس خود بزرگ بینی و خود کامل پنداری می شود. درنتیجه این افراد بر این باور ناکارآمد و غلط ذهنی هذیان گون می رسند که خودشان عاقل و دانای کل هستند و همه چیز را خود بهتر می دانند و نیازی به کمک حرفه ای و مشاوره هیچ متخصصی ندارند، با این محتوای فکری که من خودم همه چیز را می دانم ! خود خواهی و زورگویی ابتدا از درون ذهن ها شروع و به سایر ابعاد زندگی و اجتماعی انتشار می یابد !
انسان عاقل و در پی خوشبختی، نیازمندِ مشاوره و مشورت است
گروه دوم :
برخی دیگر از افراد هستند که مقدار آسیب هایشان به اندازه گروه اول شدید نیست که کاملاً در دنیای درون ذهنی خودشان غرق شده باشند، گروه دوم احساس می کنند نیاز به کمک و راهنمایی و مشورت دارند، اما این گروه هم متاسفانه معمولاً نمیدانند در کجا، با چه کسی، چه زمانی و چگونه مشورت کنند و مورد معاینه وضعیت روانی و تشخیصی قرار بگیرند !
سوال مهم اینجاست، با چه کسی مشورت کنیم !؟
همان طور زمانی که دندان درد داریم به دندانپزشک مراجعه می کنیم و از خود درمانی پرهیز می نماییم، برای درمان و انجام صحیح هر کاری باید به متخصص مربوطه آن مراجعه کنیم ! در مثال دندان درد می بینیم که نظرات و راهنمایی های دوستان، اطرافیان و عزیزان ما که حتماً هم دلسوزانه است و از روی محبت، در آن زمان نمی تواند به ما کمکی کند لحظه به لحظه تخریب، درد و عفونت فک و دندان ما بیشترو بیشتر می شود و حال ما بد و بدتر، پس سریعاً به متخصص مربوطه یعنی دندانپزشک مراجعه می کنیم و پس از انجام معاینه و تشخیص دقیق، شروع درمان را انجام میدهیم، چرا متخصص ؟ واضح است، چون احتیاج به کمک حرفه ای داریم نیاز به کمک فردی که سالها در آن زمینه به خصوص تحصیل کرده است دانش، تجربه و علم تخصصی آن رشته را داراست و می تواند با رعایت اصولی حرفه ای و علمی به دقیق ترین تشخیص دست یابد، فقط نیّت قلبی مثبت و دلسوزی جهت کمک به حل مسائل کافی نیست، حتماً برای حل درست هر مسئله ای نیاز به دانش، تجربه و علمِ تخصصی آن رشته و موضوع مورد نیاز است، در خصوص دردها، مسائل و مشکلات روانشناختی هم موضوع دقیقاً اینچنین است، اضطراب، استرس های فراوان، افسردگی، عدم تمرکز و توجه، ضعف در حافظه و انرژی، عدم توانایی تنظیم ساعات خواب و بیداری، وسواس های فکری و عملی، مشکلات جنسی، ناتوانایی کنترلِ افزایش یا کاهش وزن، مشکلات تحصیلی، شغلی، خانوادگی و طلاق، اعتیاد، عدم موفقیت در ازدواج، دائماً بی انرژی، دست و پاها معمولاً سرد، زیر چشمها تیره … همه و همه دردهای روانشناختی و مشکلات مزاجی هستند که باید قبل از عفونت و آسیب شدید ! برای درمان صحیح و ریشه ای آنها به متخصین بهداشت روانی از قبیل ( مشاور، روانشناس، روانپزشک ) مراجعه و پس از تشخیص به درمان پرداخت.
روش مصاحبه تشخیصی و معاینه وضعیت روانی با استفاده از تکنیک مزاج شناسی، اصلاح الگوی غذایی جهت پیشگیری، کنترل، درمان و توانبخشی بیماریهای روانی، اختلالات و ناهنجاریهای رفتاری، روش تشخیصی درمانیِ جدیدی است که با تلفیق علم روانشناسی و طب سنتی، کمک می کند تا با بررسی جامع مزاج بدن و وضعیت روانی مُراجع به تشخیص دقیقی از عدم تعادل جسمانی و روانشناختی او دست پیدا کنیم و ابتدا با اصلاح تغذیه و به موازات استفاده از انواع روان درمانی ها و تکنینک های مختلف روانشناختی مراجع یا بیمار را در جهت حل مشکلاتش به شکل تخصصی یاری و به وضعیت تعادل برسانیم.
استفاده صحیح و اصولی از این تکنیک یعنی (تلفیق اصول مصاحبه تشخیصی با مزاج شناسی طب سنتی) می تواند مبنایی برای ارائه ی خدمات علمی ارزنده، کاربردی و راهگشایی از طرف متخصصین بهداشت روان جهت تسهیل و تسریع فرایند شناسایی، ارزیابی و درمان افراد مبتلا به اختلالات و بیماریهای روانشناختی بستری در بیمارستان های روانی یا در سطح مراجعه به کلینیک های سرپایی باشد، به گونه ای که پس از انجام معاینه وضعیت روانی(M.S.E) مصاحبه و مزاج شناسی، در کنار ایجادِ تعادل در مزاج و جسم بیمار، با تدوین طرح و روش درمانی از تکنیکهای مختلف و متعدد روان درمانی برای ایجاد تعادل در سیستم روان بیمار، استفاده گردد، توجه : درمان موفق و کامل، روش درمانیِ جامعیِ خواهد بود که همۀ جنبه های ناهنجاری و اختلال کارکردِ بیمار( جسم و روان) را به طور موازی، هم زمان و به شکل کاملاً دقیق تحت پوشش قرار دهد، این موفقیت درمانی به شکل کاملاً تجربی، قابل سنجش و اندازه گیری در تغییر وضعیت بیمار- مٌراجع، از حالتِ بیماری به سلامتی، بسیار مشخص است، خود بیمار یا مراجع به راحتی می تواند تغییرات را حس کرده و گزارش کند و جایی برای هیچ گونه ابهام و شَک باقی نمی گذارد، موفقیت یا عدم موفقیت روش درمانی در عمل و واقعیت مشهود است.
باید اول تن او کرد آباد با غذا خوردن ارزان و زیاد
پس، به درمان روانش پرداخت دردِ روح از بدنش باز شناخت
بر اساس مبانی و دیدگاه طب سنتی، جهان پیرامون و بدن انسان به صورت نمادین از چهار رکن یا عنصر اصلی تشکیل یافته است.
(آتش : گرم و خشک – آب : سرد و تر – هوا : گرم و تر – خاک : سرد و خشک )
مزاجت تر و خشک و گرم است و سرد مرکب از این چار طبع است مرد
یکی زین چو بر دیگری یافت دست ترازوی عدل طبیعت شکست (سعدی)
مزاج :
مزاج در لغت به معنی در هم آمیختن است و در طب سنتی ایران به مفهوم وضعیتی است که در نتیجه کُنش و واکنش بین کیفیات و کمیت های متضاد عناصر چهارگانه (آتش- آب- هوا- خاک )به وجود می آید و از مجموع آنها حالتی که با همه آن عناصر شباهت دارد ایجاد می شود، آن کیفیت جدید را، مزاج گویند. مقدار و نسبت موجود از هرکدام از این عناصر، مزاج بدن انسان را تشکیل می دهند.
به عبارت دیگر طبع همان مزاج است ( گرمی – سردی – خشکی – تری)
انسانها در دیدگاه طب سنتی یا دارای مزاج معتدل هستند ( سلامتی)
یا دارای مزاج نا معتدل هستند ( بیماری )
مزاج صحی (سلامتی): زمانی که انسان از نظر جسمانی و روانشناختی در حالت تعادل اخلاط است
مزاج عرضی ( مرضی- بیماری): زمانی که انسان از نظر روانشناختی و جسمانی در حالت تعادل اخلاط نیست ( سوء مزاج یا بیماری )
اخلاط چهارگانه :
ترکیباتی هستند سیال و مایع که بدن انسان را تشکیل می دهند، غذایی که ما می خوریم و مایعاتی که می نوشیم (توضیح به صورت خلاصه) پس از هضم در معده و روده کوچک، از طریق عروق ریز مزانتریک ( ماساریقا ) به کبد منتقل می شود و پس از فعل و انفعالات شیمیایی به چهار بخش عمده صفرا ( گرم و خشک)، دم-خون ( گرم و تر) بلغم ( سرد و تر)، سودا ( سرد و خشک). تقسیم می شود. به هر یک از این ها، خلط گفته می شود در واقع خلط جسم سیال و روانی است که از هضم غذا حاصل می گردد. البته بلغم عمدتاً در معده و روده ایجاد می شود و مقدار کمتری از آن در کبد وجود دارد . این بخش از طریق عروق لنفاتیک روده جذب می شوند و بر خلاف بقیه غذاها وارد کبد نمی گردد. (مکان ذخیره صفرا کیسه صفرا و سودا طحال است). وجود هر چهار خلط در بدن انسان، جهت حفظ سلامتی ضروریست اما هر یک به اندازه ای خاص و معین مورد نیاز است . آنچه از نظر فیزیولوژیک – بیولوژیک موجب بیماری می شود بر هم خوردن تعادل میان این اخلاط و تغییر در مقدار( تغییر کمی) یا در کیفیت اخلاط ( تغییر کیفی) می باشد.
انواع مزاج :
مزاج اصلی( ذاتی یا سرشتی ): همان طبع یا مزاجی است که فرد با آن به دنیا می آید. این مزاج یا طبع را از طریق ژنتیک به ارث برده، مزاج یا طبیعت ذاتی و پایه ای اوست؛
مزاج جنسیت، مزاج مکان جغرافیایی، مزاج فصل – مزاج سن، مزاج اندامها و عضو، مزاج عادات
نورو بیوشیمی مغز، تغذیه و اختلالات روانشناختی :
با رویکردی زیستی، جسم و بدن انسان به نوعی غذای تکامل یافته است، تعامل و تاثیر متقابل تغذیه،جسم و روان بر یکدیگر نیز بر اساس پژوهشهای متعدد اثبات شده، کمیت و کیفیت غذاهای مصرفی با اثر بر روی هورمونها و سیستم عصبی، تاثیرات فراوانی بر خلق و عاطفه افراد دارند، مواد غذایی پس از ورود به بدن هضم و جذب، دستگاه اعصاب مرکزیCNS و غدد درون ریز را تحت تاثیر قرار می دهند و نورو بیوشیمی مغز نیز با تغییرات سطح انتقال دهنده های عصبی بر اساس مبانی علم سایکوفارماکولوژی یا داروشناسی روانی تغییر می کند، تغییرات و برهم خوردن تعادل انتقال دهنده های عصبی ( نوروترنسمیتر ها) یکی از دلایل اصلی فیزیولوژیکی- زیستی بروز و شیوع اختلالات روانشناختی و ناهنجاریهای روانی – رفتاری می باشد.
به طور مثال به لحاظ بیولوژیک در اختلال افسردگی :
به دلیل اصول تغذیه غلط، کم بود ید در بدن و تداومِ مصرف غذاهای با مزاج سردی این عوامل باعث پایین آمدن سطح متابولیسم سوخت و ساز پایه ( بازال) و کم کاری غده تیروئید( هیپوتیروئیدی) شده ، کم کاری تیروئید باعث کاهش ترشح هورمون تیروکسن می شود، نقش تیروکسین بالابردن سرعت واکنشهای شیمیایی بدن و افزایش فعالیتهای بدن می باشد. در نتیجه کاهش سطح ترشح هورمون نوراپی نفرین یا نورآدرنالین از غدد فوق کلیه باعث ایجاد علائم افسردگی ( بهم خوردن و اختلال در سطح انتقال دهنده های عصبی همچون سروتونین و نور اپی نفرین) و در دستگاه اعصاب مرکزی در هسته آمیگدال ( بادامه) موجب کاهش تمرکز، توجه و فراموشی کاهش انرژی، بی حالی و خواب زیاد، می گردد.
هدف از تجویز : داروهای مهارکننده باز جذب انتخابی سروتونین ( SSRIs ) – داروهای مهار کننده باز جذب سروتونین و نوراپی نفرین(SNRIs) – داروهای مهار کننده باز جذب نور اپی نفرین ودوپامین(NDRIs)- گروه دیگر سازنده های نوراپی نفرین و سروتونین( NASSAs)- مگر ایجاد تعادل و تنظیم نوروبیوشیمی مغز و این انتقال دهنده های عصبی نیست؟ البته در خصوص عوارض جانبی منفی بسیار فراوان و متعدد این داروهای شیمیایی( صناعی ) نیاز به توضیح نمی باشد !
در این روش با استفاده از علم مزاج شناسی و اصلاح الگوی غذایی در طب سنتی که ریشه ای هزار ساله در مجموعۀ دانشِ درمان بشری، یا طب دارد و تلفیق آن با آخرین دست آوردهای علم روانشناسی روز، تکنیک ها و روشهای مختلف تخصصی روان درمانی، پس از انجام روان سنجی و مصاحبه بالینی تشخیصی، ابتدا به صورت پایه ای بعد از معاینه و شناسایی مزاج هر فرد، الگو و رژیم غذایی متناسب با تفاوتهای مزاجی – فردی به او ارائه و اصلاح تغذیه انجام می شود، علائم سوء مزاج ایجاد شده که بررسی می گردند به عبارتی همان علائم بیماری می باشند. زمانی که دیگر بدن با عدم مصرف غذاهای مضر دائما و به طور شبانه روزی مسموم نگردید و از طرفی سم زدایی یا پاکسازی انجام شد( اعمال یداوی)، و سوءمزاج برطرف گردیده تعادل جسمانی و نوروبیوشیمیایی نسبی در مغز ایجاد می گردد، به موازات از روشهای متعدد روان درمانی تخصصی و مشاوره برای ایجاد تعادل روانشناختی نیز استفاده می شود. با کمک این روش می توان از مصرف روزافزون داروهای اعصاب و روان تا اندازه زیادی جلوگیری کرد تا دیگر شاهد عوارض جانبی منفی و متعدد این داروهای شیمیایی و بازگشت مجدد علائم بیماری نباشیم .
لازم به یاد آوری است در این روش درمانی (بیمار درمان می شود، نه علائم بیماری ) عامل اصلی ایجاد بیماری درمان می شود! مسئله اصلی مُراجع حل می شود نه این که صورت مسئله پاک شود و علائم بیماری برای مدتی کاهش یابد یا کنترل شود و پس از گذشت مدت زمانی باز هم شاهد عود مجدد و بازگشت بیماری و شروع انواع مشکلات باشیم، این پروتکل یا روش درمانی، دیدگاهی کل نکر به انسان دارد و او را به صورت یک سیستم و مجموعه پیوسته بررسی و درمان می نماید، متاسفانه روشهای درمانی نا کارآمد و ناموفق روشهایی هستند که انسان را به عنوان یک مجموعه یا کل نمی بینند. انسان دارای ابعاد گوناگونی می باشد که عدم تعادل وی در هر یک از این ابعاد سلامتی و بهزیستی وی را با خطر مواجه می کند.
روش درمانی موفق خواهد بود که با دیدگاهی کل نگر و جامع (بایوسایکوسوشیال) ابعاد : فیزیولوژیک (تعادل جسمانی، نوروبیوشیمی مغز) طب سنتی، مزاج شناسی روانی تغذیه گیاهان دارویی،۲- سایکولوژیک ( تعادل روانشناختی، عملکرد مغز- ذهن) و۳- سوشیال( تعادل در محیط زندگی بیمار، خانواده و جامعه) را در نظر گرفته و مداخلات درمانی تخصصی ارائه نماید. مزاج شناسی و اصلاح الگوی غذایی در جهت پیشگیری، توانبخشی و درمان اختلالات روانشناختی نقش بسیار پایه ای و مهمی را داراست. درمان، فرآیندی متشکل از تخصص های مختلف است و یک کار تیمی! اثر بخشی و موفقیت تکنیک ها و روشهای متعدد مشاوره و روان درمانی بر اساس مکاتب و نظریات مختلف، زمانی بیش از پیش خواهد بود که اصول مزاج شناسی روانی و اصلاح الگوی تغذیه برای مراجعین، بیماران روانی و افراد دارای اختلالات روانی – رفتاری به موازات سایر خدمات روانشناختی حتماً در نظر گرفته شود.
چو بیمار از شفاء سرمست گردد طبیب از فرط شادی مست گردد
خدا شافی و این بس افتخارست که دستی با خدا همدست گردد
خدایا چنان کن سر انجام کار تو خشنود باشی و ما رستگار
منابع :
- اخوینی، ابوبکر ربیع ابن احمد، هدایه المتعلمین فی الطب، به اهتمام دکتر جلال متینی، انتشارات فردوسی مشهد، چاپ دوم ۱۳۷۱
- احمدیه،عبدالله، راز درمان، انتشارات اقبال،چاپ هفتم۱۳۸۲
- جرجانی، سید اسماعیل،ذخیره خوارزمشاهی، انتشارات بنیاد فرهنگ۱۳۵۵
- عقیلی خراسانی، سید محمد حسین، خلاصه الحکمه، انتشارات اسماعیلیان۱۳۸۵
- هروی، محمد صالح،قرابادین صالحی،موسسه مطالعات تاریخ پزشکی و طب دانشگاه علوم پزشکی ایران،تهران ۱۳۸۳
- کرد افشاری، غلامرضا، تغذیه در طب ایرانی، اسلامی، انتشارات نسل نیکان، چاپ شصت و سوم تهرام ۱۳۹۳
- دریایی، محمد، مزاج خود را بشناسم،انتشارات سفیر اردهال،چاپ چهارم، تهران۱۳۹۱
- مروری بر کلیات طب سنتی، محسن ناصری و همکاران، انتشارات طب سنتی ایران، تهران،۱۳۹۰